Za obronę górnych dróg oddechowych przed zakażeniami odpowiedzialne są mechanizmy odpornościowe miejscowe i ogólne. Podstawową rolę obronną i oczyszczającą górnych dróg oddechowych pełni nabłonek wraz z rzęskami i warstwą śluzu na powierzchni.
Mechanizm działania
Mechanizm transportu śluzowo – rzęskowego sprawia, że błona śluzowa nosa, zatok przynosowych, gardła i krtani pokryta jest stale świeżą, wilgotną warstwą śluzu. Powłoka śluzu ulega odnowieniu co 10 – 15 minut. W prawidłowym transporcie śluzowo – rzęskowym podstawową rolę pełnią komórki rzęskowe i śluz. Dochodzi do przesuwania zewnętrznej warstwy śluzu wzdłuż warstwy surowiczej w określonym kierunku na zasadzie pasa transmisyjnego.
Opisany proces ma podstawowe znaczenie w oczyszczaniu górnych dróg oddechowych, w tym również zatok przynosowych.
Cechy śluzu:
- lepkość (zależna od sekrecyjnych IgA)
- elastyczność (zależna od mucyny), w skład której wchodzą glikoproteidy o dużej zawartości kwasu sialowego.
Badania wykazały, że transport śluzowo – rzęskowy przebiega prawidłowo przy zachowanej lepkości i elastyczności, niezależnie od budowy chemicznej śluzu. Transport śluzu ma kierunek dogłowowy. Najlepiej poznany jest transport w obrębie jam nosowych. Odbywa się on od nozdrzy przednich w kierunku części nosowej gardła. Szlaki transportu z bocznej ściany jam nosa przebiegają równolegle, przechodząc w części nosowej gardła na ścianę boczną, biegnąc głównie nad ujściem gardłowym trąbki słuchowej. Z dna jamy nosowej śluz kierowany jest częściowo na boczną ścianę gardła poniżej ujścia trąbki, częściowo na podniebienie miękkie, a stąd przy ruchach połykania przenoszony jest na tylną ścianę gardła. Z przegrody śluz kierowany jest na strop części nosowej gardła i na podniebienie miękkie.
W części nosowej gardła nabłonek wielowarstwowy rzęskowy zmienia się w wielowarstwowy płaski, toteż zgromadzony tam śluz przemieszczany jest do przewodu pokarmowego siłą ciężkości i na drodze połykania. Wydzielina dróg oddechowych składa się z mieszaniny glikoprotein pochodzących z komórek nabłonka, gruczołów surowiczych i śluzowych oraz osocza.
Czynniki ochronne błon śluzowych
Najważniejszymi czynnikami ochronnymi błon śluzowych nosa i zatok przynosowych są immunoglobuliny (przeciwciała), wśród których najbardziej istotne są IgA i IgG. Ich działanie jest odmienne. Immunoglobulina A występuje na powierzchni błon śluzowych jako postać wydzielnicza. Łączy się ona z bakteriami w przestrzeniach powietrznych układu oddechowego, zapobiegając ich przyleganiu (adherencji) do błon śluzowych. IgG natomiast działa we wnętrzu błony śluzowej, zapobiegając inwazji bakteryjnej przez błonę podstawną. Zawarte w śluzie nosa i zatok przynosowych substancje stanowią miejscową barierę odpornościową, niszcząc bakterie i wirusy dzięki swoim właściwościom chemicznym i fizycznym.
Czynniki wpływające na czynność rzęskową
Na czynność rzęskową wpływa wiele czynników, między innymi: temperatura, wilgotność, pH, roztwory hipo- i hipertoniczne, niedotlenienie, zanieczyszczenia przemysłowe, promieniowanie jonizujące i ultrafioletowe, dym tytoniowy, alkohol, infekcje wirusowe (uszkodzenia komórek rzęskowych), infekcje bakteryjne (hamowanie ruchów rzęsek), alergia, nieżyty nosa, zaburzenia hormonalne, urazy, niedobory immunologiczne, mukowiscydoza oraz nieprawidłowości w budowie anatomicznej.